चन्द्रप्रकाश बानियाँ/विकल्प न्यूज
म्याग्दी,असार ६ गते ।
मनसुनी वर्षा सुरु भैसकेको छैन र पनि यसपटक फेरि वेनीबजार बाढीको चपेटामा परेछ ! अकल्पनीय नोक्सान पुगेछ । ठूलै सन्त्रास फैलिए छ । हुन त वेनीका लागि यो नयाँ अनुभव भने होइन । विगत पन्ध्र वर्षको अवधिमा अर्थात वेनी–पाखापानी जोड्ने ग्रामिण सडक निर्माण सुरु भएयता चार÷पाँच पटक त्यही प्रकृतिको विनाश र सन्त्रास दोहोरिएको छ । नयाँ पुस्ताले सडक निर्माण आयोजनालाई नै विनाशको कारण मान्नु अस्वाभाविक मानिदैन । मान्छेका आँखामा पर्ने सामुन्नेका घटनाहरु नै त हुन ।
तर वेनीको निकट इतिहासका पाना पल्टाउने हो भने त्यस प्रकृतिका घटनाहरु ग्रामिण सडक निर्माण थाल्नुपूर्व पनि पटक पटक दोहोरिएको कुराको स्मरण ताजा हुन्छ । म्याग्दी जिल्ला अस्पतालक्षेत्र वरपर थुप्रिएको सिल्ट (माटो ढुङ्गाको थुप्रो) अर्थुङ्गको पूर्वीउत्तर हिस्सा हुँदै बगेर आउने जामुनाखर्क पाखाको खोल्सीको करामत हो । क्याम्पसचोकमा पनि त्यस्तो दुर्घना पटक पटक निम्तने गथ्र्यों ।
रुचि सिनेमाहलदेखि यति होटेलसम्मको जग्गा बाढीले पुरिएको घटना अस्तिभर्खरको होजस्तो लाग्छ । काली पुल र मङ्गलाघाटका बासिन्दाहरुलाई समय समयमा बाढीले हाहाकार पार्दै आएकै हो । आरसीयुपीले निर्माण गरेका र हाल सिंचाई भूसंरक्षण लगायतका कार्यालयहरु रहेको ठाउँ पनि वराह पाखाको खोल्सोले पटक पटक पुर्ने गरेकै हो । अर्थात वेनीले भोगदै आएको मौसमी बाढीको प्रकोप पहिलो पटके पनि होइन, नयाँ पनि होइन र सडक निर्माणका कारणबाट मात्र सिर्जित समस्या पनि होइन । त्यसअघि पनि बेनीबासीलाई हाहा पार्नेगरी अर्थुुङ्गेतिरबाट बाढी झथ्र्यो । पहिले बस्ती पातलो थियो र नोक्सान कम हुन्थ्यो । बस्ती बढ्यो, बाढीको क्षति पु¥याउने क्षमतामा गुणात्मक बृद्धि भयोे ।
करीब आधा शताब्दीयता प्रिमन्सुनी वर्षा कम हुन थालेको छ । हामी तन्नेरी हुँदासम्म पनि बुढापाकाहरुले “तीन बाढी नभएसम्म पाखोबारीमा मकै छर्न हुदैन” भन्थे ! त्यसो भन्नुको मतलब मल, वीउ मात्र होइन जमिनको माटो समेत बढार्ने गरी वैशाख जेठमा पटक पटक बाढी आउँथ्यो ।
औताएर मकै छरे मल, वीउ र माटो समेत बाढीले सोहोरेर लगिदिने भएकोले बाढी आउने क्रम थामिएपछि मात्रै मकै छर्नु उपयुक्त हुन्छ भन्ने आशय हो त्यो । पछिल्लो चार/ पाँच दशकयता प्रिमन्सुनको बेग निकै घटेको छ । नत्र भने अझ ठूलो विनाशको सामना वेनीले गर्नुपर्ने हुन्थ्यो होला । ठूलो झरी पर्दा अर्थुङ्गेको पानीढले फाँटमा परेको पानी झर्ने एकमात्र ठाउँ वेनी नै हो । अन्त जाने वा पठाउने ठाउँ छैन ।
पुरानो जमानामा अर्थुङ्गेको गाउँबस्तीको सिरानबाट एउटा खाँद हर्रखर्कतिर र अर्को एउटा जामुनाखर्कको खोल्सीतिर
पन्छाउने स्थायी प्रकृतिको व्यवस्था गरिएको देखिन्थ्योे । वेनीको बजारको करेसामा अर्थात अर्थुङ्गे पाखाको पुछारमा हुलाकचोकमा निस्कने गरी त्यस्तै संरचना रहेको देखिन्थ्यो । ती खाँद कुलेसाहरुको अस्तित्व मेटियो । त्यसको अर्थ बर्षाको परिमाण कम हुन थालेकै हो । पानी कम पर्न थालेपछि ती खाँद कुलेसाहरुको संरक्षण र पुनर्निमार्ण गर्नुपर्ने आवश्यकताबोध अर्थुङ्गेर वेनीको बस्तीले नगरेको होला । 
वेनीमा पटके दुर्घटना निम्तनुको एउटा कारण त त्यो पनि हो जस्तो लाग्छ । मानिस पौरखी जात हो । आफ्नो सुख सुविधा र हित संरक्षणका लागि अकल्पनीय व्यवस्थाहरु मान्छेले गरेको हुन्छ । चिनीयाँहरुले समुद्रमा बालुवा माटो भरेर पनडूब्बीहरु राख्न मिल्ने नयाँ टापुहरु निर्माण गरेकाछन भनिन्छ । जापानीहरुले समुद्रमाथि धान खेती गर्छन भनिन्छ । वेनीको समस्या समाधान गर्नै नसकिने प्रकृतिको होइन । आक्कल झुक्कल निम्तने हुनाले मानिसको त्यतातिर ध्यान नपुगेको मात्र हो ।
प्रिमन्सुनको पानी पार्ने क्षमतामा ह्रास आउँदै गएको हुनाले प्राकृतिकरुपमै वेनी बजार खतरामुक्त हुन्थ्यो होला । सडक निर्माणको कार्यले घाउ उकल्चिने परिस्थिति निर्माण भएको कुरा भने तीतो सत्य हो । समस्या सिर्जना भएपछि समाधान पनि निस्कन्छ । वेनीले पनि स्थायी समाधान पहिल्याउने नै छ । कुनै न कुनै रुपमा वेनीसँग आफ्नो पनि लुते साइनो गाँसिने हुनाले विषय परिस्थितिले अलिकता सम्वेदनशील बनाउँदो रहेछ । गर्न सकिने त के छ र ? थुतुनो लगाउने मात्र हो । भन्न मन लागेको कुरा कलमको माध्यमबाट अभिव्यक्त गर्ने हो ।
उपदेश कसैलाई रुचिकर लाग्दैन । सार्वजनिक चासोको विषयमा कलम चलाउँदा त झन बढी विचार पु¥याउनुपर्ने हुन्छ । मानिसहरु आग्रह प्रेरित हुन्छन् । निराग्रही हुन त बुद्धत्व प्राप्त गर्नुपर्छ । आग्रह राखेर गरिने सस्ता प्रतिटिप्पणीहरु प्रितिकर नहुने भएपनि देखे जानेको कुरा भन्नु मान्छेको धर्म हो । समाजले आज बेठिक ठह¥याएको कुरा भोलि ठिक ठहरियो भने आफ्नो “मान भाउ बढ्छ” भनेर मेरा पिताजीले भन्नु हुन्थ्यो ।
कुनै कुराको पक्ष लिनुपर्दा भीडको मनशाय हेरेर होइन बस्तुतथ्यको आधारमा उभिने संस्कार त्यसरी विकास भएको हो । तै पनि विकास निर्माणको कुरामा राय व्यक्त गर्दा “तैंले के गरिस् ?” भन्ने आशय व्यक्त गर्नेहरुको मुख बुझो लगाउन सकिदैन । सामाजिक सरोकारको विषयमा राय व्यक्त गर्ने कुरालाई अपराध ठान्ने प्रवृत्ति मुढाग्रहको उपज हो । त्यसैले जोसुकैले जेसुकै भन्दै गरोस् वेनीको बाढीजन्य विनाशको कारणहरुको खोजीनीतिमा मात्रै होइन, स्थायी समाधान खोज्ने विषयमा हातेमालो गर्ने कर्तव्यबाट विमुख हुन मनले मान्दैन ।
वेनीको पछिल्लो बाढीजन्य विनाशको कारण नयाँ निर्माण हुँदै गरेको सडक आयोजना नै हो । तर विनाश निम्तनुमा पहिलो कारण त वेनीको समाज आफै हो । हो, बजारसँग परामर्श नगरिकन तत्कालीन जिल्ला विकासले सडकको प्रारम्भिक सर्भे गरेको हो । सडक निर्माणको काम सुरु गरेको त दिनकै उज्यालोमा थियो । भविष्यमा आइपर्न सक्ने समस्या र विनाशको पूर्वानुमान गर्न बजारले सकेन ।
दरो प्र्रतिवादमा नउत्रुको कारण त्यही थियो । यो विषयमा “विकासविरोधी नदेखिने” सतही भावनाबाट निर्देशित हुने मुर्खता वेनीको समाजले गरेकै हो । दोश्रो कारणको रुपमा सडक निर्माणमा अग्रसरता लिनेहरुको भूमिकालाई मान्नु पर्छ । एक प्रसङ्गमा “देउरालाीमै निकाल्नु थियो भने महारानी कटाएर अग्निखेत तिरबाट किन सर्भे नगरेको ?” भनेर सोधिएको प्रश्नको जवाफमा सडक निर्माणको प्राविधिक नेतृत्व गरेका ओभरसियर रायले “हामीलाई मनखुसीले कसले काम गर्न दिन्छ र ? निर्णय नेताहरुको हो ।
हामी त कामदार मात्र न हौं । मेरो विवेक प्रयोग गर्न पाएका भए अवश्य तपाईले भनेको बाटो जान्थ्यो । माननीय केसीज्यूले आँपाको रुखतिर पु¥याउनै पर्ने आदेश दिनु भयो, आँपारुखसम्म पुगेपछि देउरालितिर फर्काउनै पर्ने कुरामा जिविस सदस्य बानियाँजीले बल पु¥याउनु भयो”! प्राविधिक रायले दिएको त्यो जवाफले सडक निर्माणको अन्तर्यमा चलेको दाउपेचको पोल खोल्छ ।
अर्को एउटा कारण पनि त्यो प्रक्रियामा जोडिएको छ । पहिलो वर्षकोे ट्रयाक खोल्ने कामले वराहपाखो पनि छिचोलेको थिएन । दोश्रो वर्षमा त्यो सडक विस्तारका लागि भनेर जिल्ला विकासले जम्मा चार लाख बजेट विनियोजन ग¥यो । तत्कालीन जिविस सभापति तथा हालका व्यवस्थापिका संसदका माननीय सदस्य शर्माजीसँग नितान्त व्यक्तिगत तवरमा त्यो बाटोको अलाइन्मेन्ट नै बदल्दा राम्रो हुन्छ ।
बरु त्यसको जिम्मा म लिन्छु, । महारानी–अग्निखेत हुँदै देउराली उकाल्ने नयाँ ट्रयाक खोलौ । सडक अपेक्षाकृत सजिलो पनि बन्छ,। बाढी पहिरोको खतराबाट वेनी पनि जोगिन्छ भनेर प्रस्ताव गरेको हुँ । सभापतिजीसँग हुन्न भन्नका लागि तर्कको खाँचो थिएन । सभापतिजीको मनशाय बुझीसकेपछि समूगत वा संस्थागत प्रयत्न गर्ने सोच बनाइएन । अब यतिबेला त्यो आर्थिक वर्षको चार लाखको उपयोग कसरी भयो÷गरियो भन्ने कुरा कोट्याउनु आवश्यक पनि नहोला । प्रसाङ्गिक पनि हुनेछैन ।
वेनीले समस्याको स्थायी समाधान पहिल्याउने प्रयत्न अवश्य गरेकै होला । तर नाली कल्भर्टहरुको सुधारले मात्र समस्या समाधान हुन्छ भन्न सकिन्न । किनकि एक्ले पिपल देखि वेनी (महारानी)सम्म नालीमा पानी वगुन्ज्याल त ठिकै होला । जब नालीबाट खोल्सा खोल्सीमा पानी झर्छ तव विनाशलिलाको प्रारम्भ हुन्छ, हुनेछ । नालीमै बग्ने पानी पनि मङ्गगलाघाट र क्याम्पसचोकका लागि सदाकालको संत्रासको विषय बन्नेछ । सधैका लागि टाउको माथि झुण्डिएको तरबारको पर्याय सावित हुनेछ ।
अर्थुङ्गेभन्दा माथिबाट झर्ने पानीलाई देउरालीबाट अग्निखेततिर झार्ने व्यवस्था गर्न सकिएला तर गाउँभरको पानी गाउँको पुछारमा रहेको सडकमै झर्ने हो । सडकभन्दा तलको पानी झर्ने त वेनीतिरै हो । त्यो सडक वेनी–मङ्गलाघाटतिर पानीढलो परेको छ । त्यही पानी वेनीमा पटक पटक विनाशलिला मच्चाउन पर्याप्त हुनेछ ।
वेनीलाई बाढीबाट हुनसक्ने सम्भावित विनाश र संत्रासबाट जोगाउने हो भने सडकको रुट नै परिवर्तन गर्नुको विकल्प छैन । महारानी–ठूलो खोला सडकको ट्रयाक बनिसकेको छ । त्यसैलाई अग्निखेततिरबाट देउरालीसम्म जोड्ते व्यवस्था गर्ने हो भने सडकको दुरी पनि अलिकता छोटिन्छ र वेनीको सदाकालको संत्रास पनि निर्मूल हुन्छ । त्यो भन्दा भरपर्दो र दिगो समाधान अर्को छँदै छैन ।
